Als acteur is het belangrijk dat je jezelf kunt verkopen. De juiste mensen moeten weten wie jij bent. Hoe breng je jezelf onder de aandacht? Filmsterren hebben in onze tijd allerlei (gratis) middelen tot hun beschikking om zichzelf te promoten en om te netwerken, waarvan Twitter en Facebook misschien wel de belangrijkste zijn. Soms tot ongenoegen van producenten, die clausules opnemen in de contracten zodat filmsterren niet meer mogen twitteren over films tijdens de opnames. Maar hoe brachten acteurs zichzelf en hun prestaties vroeger aan de man? In 1935, kort na de opkomst van de geluidsfilm, verscheen in Nederland de Nefito, de Nederlandse Film- en Toneel Almanak. Als je daar in stond, dan was je Iemand.
Zo belandde de charmante toneelacteur Leo de Hartogh in 1935 zonder enige camera-ervaring pardoes in de zomerfilm Jonge harten. Zeventig jaar later vertelt hij daarover in het interviewboek De Pioniers van Annemieke Hendriks. De regisseurs hadden een oproep geplaatst in De Telegraaf, “waarop meer dan tweehonderd mensen reageerden. Maar ik niet, ik werd gevraagd. Ik stond in vele castingboeken.”
Nu was De Hartogh niet de meest bescheiden persoon, zoals hij even later in het interview toegeeft: “Om even ijdel te zijn: toen ze mij zagen, sprongen ze een gat in de lucht.” De vermelding ‘vele castingboeken’ zal in ieder geval wat overdreven zijn; voor de Nederlandse filmindustrie was Nefito in ieder geval het eerste castingboek. Maar daar stond hij in ieder geval in, op pagina 77, en hoe. Met een foto waar tienermeisjes bij in katzwijm zouden vallen, wordt hij aangeprezen als specialist in ‘Jonge rollen en charmeur’, speelt gitaar en zingt Franse chansons, en tot slot beoefent hij ‘Alle sporten zeer goed.’
Bijz. eigenschap: autorijden
De Nefito was een cast- en crewboek, een who’s who voor de film- en toneelwereld. Zulk soort gidsen bestonden in het buitenland al, zo wordt in het voorwoord aangegeven. De eerste editie verscheen vol goede moed in april 1935 in een oplage van 1000, maar de uitgave zou geen lang leven beschoren zijn: voor zover bekend zou de tweede in 1936 ook de laatste zijn. Ik heb ze beide in mijn bezit, en het is een ware schat aan informatie voor wie iets te weten wil komen over de Nederlandse filmwereld in de jaren dertig. Dit is het onderwerp waarmee ik me bezighoud, en bij elke film uit die periode die ik kijk, sla ik de Nefito weer even open (staat hij of zij erin??). Het is daarnaast heel bijzonder om een gids die destijds waarschijnlijk gretig werd doorgebladerd door iedereen die een rol speelde in de speelfilmindustrie, in handen te hebben.
Het is erg vermakelijk om te zien hoe acteurs zich in die tijd presenteerden. Zo zijn er acteurs die hun komische talenten naar voren brengen, en is er iemand die zichzelf aanprijst als ‘De man die NOOIT lacht’. Er is het ‘exotische type’, de ‘karakterspeler’ en een aantal acteurs zijn gespecialiseerd in ‘jonge liefdes- en sportrollen’. Als bijzondere capaciteiten kruisen sommige vrouwelijke actrices ‘autorijden’ aan; opvallend genoeg geven de heren dit nooit aan. Er waren nog weinig autobezitters in die tijd, en voor vrouwen was dit waarschijnlijk helemaal ongebruikelijk.
Crisis
Dat film en toneel samen een boekje deelden, toont al aan hoe verstrengeld die twee werelden in die tijd nog waren. Omdat er nog niet zozeer sprake was van een echte filmindustrie in Nederland, waren er nog weinig echte filmacteurs. De producenten aasden dus op de vedetten van de bühne. Film was toen al een kostbaar medium en daar kwam nog een crisis bij, waardoor er tussen 1929 en 1934 nauwelijks Nederlandse speelfilms zijn gemaakt. Maar met de komst van de geluidsfilm in Nederland (de eerste, Willem van Oranje, ging begin 1934 in première) was er weer nieuw optimisme ontstaan, wat ook blijkt uit de komst van dit ‘smoelenboek’.
Hotspots Amsterdam en Den Haag
Het boekje geeft ook been beeld van de habitat van de incrowd. Ook het adres wordt vermeld, en daaruit blijkt dat de filmwereld twee hotspots kende: Amsterdam en Den Haag. Daar waren de twee grote geluidsfilmstudio’s, beide net nieuw gebouwd: Cinetone in Amsterdam en Filmstad van filmtycoon Loet C. Barnstijn in Wassenaar. Op een paar uitzonderingen na wonen alle filmacteurs en vaklieden in de Nefito in een van die steden. Je moest dus in de buurt wonen, anders werd het niks.
In Amsterdam was de straal zelfs nog kleiner: iedereen was woonachtig in Amsterdam-Zuid of in het centrum. Evenals het Amstelhotel was Hotel Schiller aan het Rembrandtplein een belangrijke hotspot, het ‘ trefpunt voor Hollands Hollywood’ zoals de advertentie het aanprijst. Ook wordt het aangeprezen met ‘rijks-telefoon, stroomend warm en koud water op alle kamers’. Stillfotograaf en latere Cinetone-studiomanager Bobby Rosenboom vertelde in een interview dat al bij de eerste film die in Cinetone werd opgenomen, de medewerkers op zaterdagmorgen in Schiller zaten te wachten op het loon dat ze maar niet kregen. “De centen bleken al na één draaiweek op te zijn.” Dat was ook kenmerkend voor de Nederlandse filmindustrie in die tijd.
Protesen voor gelaatsverandering
Ook alle benodigde uitrustingen voor film en toneel kon je vinden via het boekje. Zo staan er reclames in van allerlei bedrijven en ateliers: van kostuums, tabak (r. peukert aan de Spuistraat), muziekinstrumenten, touringcars, juweliers, fotografen en decorbouwers. Een tandarts prijst zichzelf aan, gespecialiseerd in ‘protese werk, niet van echt te onderscheiden’, geschikt voor ‘gelaatsverandering’. De bijgevoegde foto’s laten zien dat de tandartspraktijk toen heel wat gezelliger was ingericht dan nu, met Perzische tapijten, schilderijen aan de muur en Chesterfield fauteuils om het wachten te veraangenamen.
Het uiterlijk was toen ook al een factor van cruciaal belang. De toen al gelauwerde theateractrice Mary Dresselhuys kreeg na een proefopname voor de hoofdrol in de film De Kribbebijter van de Duitse regisseur Hermann Kosterlitz in het Amstelhotel te horen: “Leider, gnädige Frau, sind Sie sind nicht zu fotografieren.” In de Nefito is ze niet te vinden.
Net als nu werden schoonheidsfoutjes op de foto’s vakkundig weggetoverd, zij het nog niet met Photoshop maar met retoucheertechnieken. In het boek van het Stadsarchief Amsterdam over fotostudio Merkelbach, die toen aan het Leidseplein gevestigd was, wordt verteld dat retoucheren eigenlijk een vrij standaard procedure was, maar ‘de zorg die aan de retouche werd besteed, was het handelsmerk van het huis.’ Om iedereen een vlekkeloze look te geven werd ‘het negatief na ontwikkeling begoten met een natte lak. In deze laag bracht de retoucheur met een naalddun potlood minuscule krasjes aan en voorzag zo iedereen van een gave huid. Zelfs in de simpelste opname zat al gauw anderhalf uur werk.’ Het retoucheerwerk ging toen al best ver: ‘Plooien in de stof of krullen in het haar kregen een extra accent, te dikke vingers werden slanker gemaakt, wallen onder de ogen weggewerkt- alles was maakbaar.’ Dat dit niet altijd even goed lukt, toont de bovenstaande foto van ‘karakter-speelster’ Mies Versteeg.
Starfotograaf
Merkelbach is al genoemd, maar verreweg de meeste foto’s in de Nefito zijn gemaakt door Godfried de Groot. Kees Brusse, die ik kort voor zijn overlijden in 2013 interviewde, debuteerde als kindsterretje in Merijntje Gijzen’s Jeugd (1936) en werd later door hem gefotografeerd, vertelde over hem: “De Groot was een echte starfotograaf. Hij werkte met glamour: kostuums, de juiste belichting. Mies [Merkelbach, VdL] deed dat wat minder. Als je een foto liet maken bij Godfried, dan werd je voor vol aangezien.” Zijn divaportretten sierden steevast het weekblad Cinema en theater, waar hij tot de redactie behoorde. Brusse staat niet in de Nefito, maar wel het ondeugend en verlegen in de camera kijkende jongetje Marcel Krols, dat Merijntje speelde.
Voor Nederlandse filmkrachten
Het boekje doorbladerend, zou je de indruk kunnen krijgen dat er alleen maar Nederlanders werkten in onze filmindustrie. Het tegendeel was waar. De meeste regisseurs kwamen uit Duitsland. En zo gold het eigenlijk voor bijna alle belangrijke functies in die tijd, van editor tot cameraman en producent; met name Duitse exils die voor het naziregime gevlucht waren, hielden onze filmindustrie overeind. Behalve de grote producent Rudolf Meyer is niemand van hen te vinden in de Nefito. De buitenlandse vaklieden waren veel meer ervaren, en dit wekte wat jaloezie op in de Nederlandse filmwereld. In de kranten was een toenemende discussie gaande over in hoeverre de buitenlanders vrij vertaald ‘onze baantjes inpikten’. Het kan dus ook deze minder kosmopolitische beweegreden zijn geweest voor de Nefito, om de Nederlandse filmkrachten meer voor het voetlicht te brengen.
Advertentie Nefito in De Telegraaf, 1935
Een belangrijke vraag blijft onbeantwoord: Wat moest je als acteur of andere professional doen om in de Nefito te komen? Moest je ervoor betalen? De vermelding in de oproep ‘Billijke conditiën’ lijkt hier wel op te wijzen. Was er een commissie die zorgde voor selectie aan de poort? Het voorwoord vermeldt dat de gids gratis en ongevraagd werd toegezonden aan ‘belanghebbenden’, waarmee wordt verwezen naar ‘Regisseurs, Productie-leiders en theater-Directie’s.’ Het vervolgt verontschuldigend: ‘Uiteraard de korte tijd van voorbereiding, hebben wij niet aan alle aanvragen kunnen voldoen, daar wij rekening moeten houden met het belang der contractanten’. Het voorwoord is ondertekend door de uitgever, A. Leo Bonefang in Den Haag. Dit is wellicht familie van Alex Benno (zijn werkelijke naam was Benjamin Bonefang), een regisseur die ook in de Nefito staat. In ieder geval zullen er criteria zijn geweest voor selectie, maar die zullen waarschijnlijk nooit worden opgehelderd. Dan is het in onze tijd, met de invloedrijke sociale media, toch een stuk democratischer geregeld.
Vera de Lange
verascoop.nl 