Afgelopen zaterdag ging op het IFFR de film Insect van Jan Švankmajer in première. Als we de beroemde Tsjechische animator en filmmaker geloven dan wordt het, gezien zijn leeftijd (83) ook zijn laatste film. Zondag werd hij op het festival geïnterviewd door de Canadese schrijver en filmrecensent Robert Gray. De eigenzinnige logica die we kennen uit zijn films kwam ook hier weer duidelijk naar voren.
In de film Insect repeteert een amateurtheatergezelschap een satirisch toneelstuk over insecten met allerlei nare, menselijke trekjes. Zij worden op hun beurt vastgelegd door de filmploeg van Švankmajer, die we regelmatig achter de schermen zien. De tamelijk bizarre film, die nog uitzinniger wordt door de vermenging met stop-motion animaties, werd opgenomen in een oude, leegstaande bioscoop even buiten Praag.
Švankmajer tergde zijn acteurs, die hij vooral op de uitdrukking van de ogen en mond selecteerde (“de neus is niet zo belangrijk”) tot het uiterste. “Jongens, ik heb genoten van deze take, laten we er nog één doen”, klonk het vaak. Toch was het zijn doel om veel te improviseren, vooral om “onvrijwillige momenten van humor” naar boven te halen, waarin “wanhoop en verval” doorschemeren.
Achtervolgingsdromen
De absurdistische, Freudiaanse humor in zijn werk komt voor een belangrijk deel uit zijn dromen. Naast zijn bed ligt een notitieboek (zie ook mijn eerdere blogartikel over een kunstenaar met dezelfde aanpak). Hij droomt vaak dat hij achtervolgd wordt, wat waarschijnlijk is begonnen in zijn jeugd. Švankmajer groeide op tijdens de oorlog, en was bang dat de Duitse soldaten hem te pakken zouden krijgen. Vanaf het balkon stippelde hij daarom al mogelijke ontsnappingsroutes uit.
Een groot deel van zijn leven werkte hij onder het repressieve communistische regime in Tsjechië, waarbij de censor vrijwel al zijn filmplannen afwees. Maar dat is juist een voordeel, zo vertelt hij vaak in interviews: “Daardoor heb je altijd een stapel filmplannen liggen waar je later weer iets mee kan doen.” Toen het hem in 1974 helemaal werd verboden om films te maken, legde hij zich toe op het maken van ‘tactiele objecten’. Ook houdt de Tsjechische regisseur zich bezig met het verzamelen van exotische voorwerpen en requisieten die hij in zijn films gebruikt, zoals Afrikaanse maskers.
Kafka
Švankmajer heeft een voorkeur voor oude objecten: “Die zijn vaak door vele handen aangeraakt. Door die voorwerpen op een bepaalde manier in beeld te brengen, bezorg je de kijker een tactiele ervaring, die je nooit met digitale technieken kunt evenaren.” In Insect zijn dan ook alle animaties handgemaakt. Op één uitzondering na: een scène waarin melk uit de borst wordt gedronken, kon alleen met de computer gemaakt worden. Eten en drinken is een andere obsessie van Švankmajer; zie hoe hij dat op zeer tactiele wijze aanpakt in de korte film Meat Love.
Insect verraadt de invloed van Kafka: het beroemde verhaal De metamorfose uit 1915, waarin een man op een dag wakker wordt als een groot, afzichtelijk insect. Het enige verschil tussen mensen en dieren is volgens Švankmajer het vermogen tot verbeelding. Zijn onafscheidelijke golden retriever Bobby is veelvuldig te zien in de film. “Hij was coregisseur”, vertelt hij. “Dus Bobby heeft wel fantasie?” vraagt Gray. Het antwoord is zoals we van Švankmajer kunnen verwachten: “Nee, dat hebben jullie toch gezien in de film? Hij rende alleen maar achter de ballen aan.”
verascoop.nl 