Voor de catalogus van het Netherlands Silent Film Festival schreef ik twee artikelen, over de films Frau im Mond (Fritz Lang, DE, 1929) en The Cameraman (Edward Sedgwick en Buster Keaton, 1928). Hieronder vind je het artikel over Frau im Mond.

Engelse titel: Woman in the Moon
Jaar: 1929, Duitsland
Regie: Fritz Lang
Cast: Willy Fritsch (Wolf Helius), Gerda Maurus (Friede Velten), Gustav von Wangenheim (Hans Windegger) Klaus Pohl (professor Georg Manfeldt), Fritz Rasp (de man, die zich Walter Turner noemt), de muis Josephine

For the human mind, there is no never – only a not yet

In de jaren twintig was outer space, de ruimte voorbij de aardse dampkring, nog een volkomen onontdekt gebied. Pas in 1962 zou de beroemde Russische astronaut Joeri Gagarin op de eerste bemande ruimtevlucht onze atmosfeer uit schieten. Vanaf de negentiende eeuw werd er al wel veel gefantaseerd over ruimtereizen, zoals in de boeken van Jules Verne en H.G. Wells. Filmmaker Fritz Lang had een enorme fascinatie voor space magazines, die toen al volop in omloop waren. In zijn eerste sciencefictionfilm, het spectaculaire Metropolis (1927) waarin een kwaadaardige robot de macht over de wereld grijpt, had hij naar verluidt al een raket willen opnemen, maar het ruimtevaartuig was net iets ‘te groot om hier in te passen’. Dus besloot hij hier een nieuwe film aan te wijden, getiteld Frau im Mond: spanning, romantiek en existentiële angst in een futuristisch ruimtevaartuig.

Georg Manfeldt, een ietwat verstrooide en geagiteerde professor in de astronomie, is iets op het spoor. Hij is er zeker van dat er goud te vinden is aan de achterkant van de maan. Hoewel zijn overtuiging in wetenschappelijke kring vooral de lachlust opwekt, is een criminele bende – bestaand uit onder meer een sigaren rokende vrouw en een man in een rolstoel – eropuit om zijn aantekeningen te stelen. Ondertussen is ook Manfeldts vriend Helius, een luchtvaartingenieur, een ‘believer’ van zijn theorie geworden, en zet een ruimtevaartexpeditie op touw. De voorman van de criminele bende, Walt Turner, dwingt Helius door middel van chantage om hem mee aan boord te nemen. Ook Helius’ collega Windegger sluit zich aan bij de bemanning, samen met zijn verloofde Friede, een astronomiestudent op wie Helius heimelijk verliefd is. Alles bij elkaar een ‘receipt for disaster’ zou je zeggen, en dat is het ook.

Serieuze sciencefiction

Hoewel het futuristische aspect van de film met de ogen van nu soms wat knullig aandoet – zo lopen de astronauten in lederhosen op de maan; de veronderstelling was toen nog dat je hier gewoon kon ademhalen – wordt Frau im Mond beschouwd als de eerste ‘serieuze’ sciencefiction op het witte doek. Hij werd gemaakt onder toeziend oog van pionier in de ruimtevaartwetenschap Hermann Oberth, die al in 1917 een langeafstandsraket had ontworpen. De raket en het maanlandschap in de film zijn door hem geconstrueerd. Lang kreeg bovendien het onzalige plan om als publiciteitsstunt bij de première een echte raket te lanceren. De experimenten hiertoe mislukten jammerlijk, waarbij Oberth ook nog eens ernstige verwondingen opliep.
Dit was misschien al een duistere voorbode van de grote invloed die de film zou blijken te hebben op de werkelijke rakettechnologie.  Zo wordt de raket in Frau im Mond gebouwd in een hoge hangar en wordt van daaruit naar buiten gereden en gelanceerd vanuit een waterbassin. Dat is nog steeds de gebruikelijke methode voor het laten opstijgen van space shuttles. Ook werd de beroemde countdown, van 10 naar 0, voor het eerst bedacht door Fritz Lang. De film werd nauwlettend bestudeerd door Wernher von Braun, een leerling van Herman Oberth. Hij ontwikkelde in opdracht van het naziregime onder meer de beruchte V2-raketten, waarmee vele duizenden mensen gedood zouden worden. Na de oorlog zou hij in Amerika een belangrijke rol spelen in de space race tijdens de Koude Oorlog.

Angst voor de leegte

Als kijker van Frau im Mond moet je wel even geduld hebben, want pas na anderhalf uur stijgt de raket op. Maar het is het wachten meer dan waard. De verstilde, moderne vormgeving van de ruimtereis is fascinerend en de special effects zijn dan ook gemaakt door niemand minder dan de abstracte kunstenaar en filmmaker Oskar Fischinger. Niet alleen is het fascinerend om te kijken naar een film over een ruimtereis in 1929 die toen zo waarheidsgetrouw mogelijk werd gemaakt, maar ook het gevoel van existentiële angst is tastbaar. De ruimtereis roept een tegenstrijdige beklemming op. Eerst is er de duizelingwekkende vlucht in de krappe raket – de muis die wordt meegenomen in een kooitje zit zelfs dubbel opgesloten. Om daarna terecht te komen in het maanlandschap, met haar eindeloze, overbelichte zandlandschap dat de horror vacui in ons aanwakkert, de vrees voor de leegte. Maar bij de bemanningsleden brengt vooral het loskomen van de aarde grote paniek en verwarring teweeg – waar is de aarde? Gaan we haar ooit nog terugzien?
Tot deze existentiële dimensie van de film werd Lang geïnspireerd toen hij eens in slaap was gevallen tijdens een treinreis. Deze in feite doodgewone ervaring maakte een diepe indruk op hem: ‘Het bewustzijn dat van een plek naar de andere wordt vervoerd, zonder ook maar iets anders te hoeven doen dan stil liggen dromen.’ Het ruimtereizen is analoog aan het bewustzijn buiten de tijd en ruimte.

Een korte droom

Het intrigerende toekomstbeeld overtroeft in deze film het scenario. Net als Metropolis is Frau im Mond gebaseerd op een gelijknamige roman van zijn echtgenote Thea von Harbou en, zoals in veel sciencefictionboeken, zijn de karakters over het algemeen tamelijk karikaturaal. Al wordt de gluiperige crimineel Walter Turner wel met glans gespeeld door Fritz Rasp, die na zijn dood zou worden geëerd als ‘meer dan 60 jaar de Duitse filmschurk van dienst’, en is het ook opmerkelijk dat het enige vrouwelijke hoofdpersonage in de film, Friede, gespeeld door Gerda Maurus, het hoofd het meest koel houdt. Dat is weleens anders in films uit de jaren ’20. De romantische verhaallijn is echter mierzoet, en ook achter de schermen vonden soapachtige taferelen plaats: Lang had tijdens de opnames een affaire met Maurus. Maar het was de veranderde wereld die vijf jaar later de wegen van het echtpaar deed scheiden: zij bleef als nazi-aanhanger in Duitsland werken, terwijl hij vanwege zijn joodse wortels en communistische sympathieën naar Amerika vertrok.

Frau im Mond werd de laatste grote stille film uit de Duitse filmgeschiedenis. De Ufa wilde meeliften op de moderne ontwikkelingen en er een geluidsfilm van maken, maar Lang verzette zich daartegen. Toch zou de film het grootste kassucces van dat jaar worden. Voor veel Duitsers vormde dit spektakel een broodnodige afleiding in zware tijden – de crisis had geleid tot voor hoge inflatie, en de droom van ruimtevaart en een andere wereld was erg welkom. Twee weken na de première op 15 oktober in het legendarische Berlijnse filmtheater Ufa Palast am Zoo stortte echter de aandelenbeurs op Wall Street in, wat leidde tot een wereldwijde depressie. De droom was van korte duur.

23 jan Dit bericht is gepubliceerd op januari 23, 2024 om 1:27 pm. Het’is opgeslagen in filmfestival, jaren twintig en getagd als Duitse film, film, Fritz Lang, geschiedenis, NSFF. Markeer de permalink als favoriet. Volg hier alle reacties met de RSS feed voor dit bericht.